Pałac w Kozienicach to jeden z ciekawszych zabytków południowej części województwa mazowieckiego – świadek historii, także tej najnowszej – o której najwymowniej mówi architektura obiektu.
Pałac w Kozienicach – okruchy neorenesansowego bogactwa rosyjskich elit popowstaniowych – z nutką francuskiego stylu – stojące pośród sosnowych lasów środkowej Polski.
Pałac w Kozienicach – historia
W średniowieczu Kozienice wraz z przyległymi terenami były własnością królewską. Już za czasów Władysława Jagiełły (ok. 1362–1434) istniał tu dwór myśliwski, w którym król zatrzymywał się w czasie wielodniowych polowań. Korzystał także z siedziby w zachodniej części Puszczy Radomskiej – w Jedlni.
Nowa rezydencja o barokowym charakterze została wzniesiona w XVIII wieku (w latach 1778–1791) dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798). Projekt przygotował Franciszek Placidi (1710–1782) – Włoch, ówczesny architekt królewski.
Placidi osobiście nadzorował budowę pałacu, mieszkając w Kozienicach wraz z żoną. W 1778 roku ukończono budowę głównego budynku, a w 1782 roku – budowę oficyn. Pożar, który w tym samym roku nawiedził miasto, zniszczył najprawdopodobniej także zabudowania pałacowe.
Był to jednocześnie rok, w którym zmarł Placidi. Nadzór nad pracami wykończeniowymi przejął Jan Kanty Fontana (1731–1800), który wprowadził korekty m.in. w części ogrodowej założenia.
Powstało założenie pałacowo-parkowe w stylu barokowym z murowanym pałacem myśliwskim, dwiema oficynami i stajniami mieszczącymi się wokół prostokątnego dziedzińca. Park rozciągał się za pałacem, czyli od strony wschodniej.
W 1794 roku pałac został splądrowany przez Rosjan. W latach 1815–30 znajdowały się w nim koszary wojskowe.
Kolejne zmiany w wyglądzie założenia pałacowo-parkowego w Kozienicach wprowadzono w latach 1839–1865, gdy majorat kozienicki trafił w ręce rosyjskiego generała, architekta i budowniczego fortyfikacji – Iwana Iwanowicza Dehna.
Gdy właścicielką Kozienice była wnuczka Dehna – Olga, pałac przebudowano w stylu neorenesansowym według projektu Francuza Franciszka Arveuf (1850–1902). Założenie wzorowane na architekturze zamków nad Loarą przetrwało do czasów II wojny światowej, będąc jak pisał Zygmunt Miechowski: „osobliwą i w kozienickich lasach nieco egzotyczną oazą form stylowych, przeniesionych przez historyzm XIX w. z dalekiej Francji”.

(…) pałac kozienicki zbliżył się szczególnie do zamku Azay-le-
-Rideau, a w sposobie opracowania okien, lukarn i kominów do zamku Maintenon; natomiast z budowli XIX w. do projektu Henri Parenta11 Chateau
d’Esclimont, szczególnie jeśli chodzi o elewację frontową. (J. Serafinowicz)
Pałac w Kozienicach – pożar w 1939 roku
Pałac w Kozienicach spłonął w 1939 roku, w czasie gdy zajęty był już przez oddziały wojsk niemieckich. Do tej pory za datę pożaru przyjmowany był 12 września, analiza odnalezionych materiałów przesuwa jednak ten moment na 18 września 1939 roku.
(więcej o pożarze pałacu w Kozienicach w kolejnym artykule).

Po wojnie
Pożar przetrwały:
- północno-zachodnia oficyna pałacu – oficyna kuchenna
- wozownia
- wieża
- brama wjazdowa.
Rozbiórkę niszczejących murów rozpoczęto w 1942 roku. Do odbudowy założenia przystąpiono w latach 60. XX wieku. W miejscu pałacu wzniesiono budynek wg projektu Kozakowa, który zbliżony był do poprzedniego jedynie kubaturowo. Bez uwzględnienia historycznego wyglądu pałacu – znanego doskonale ze zdjęć sprzed wojny.
W obecnym pałacu pozostały oryginalne tylko kamienne schody przed elewacją ogrodową (z poł. XIX w.), dwa cokoły pod grupy myśliwskie przed
pałacem (z końca XVIII w.) oraz cokoły przy początkach grabowych alei,
z XIX-wiecznymi wazonami z zaprawy cementowej. (Jelonkiewicz-Chęć)
W latach 90. XX. wieku odbudowano także oficynę południowo-wschodnią, również nie uwzględniając jej wcześniejszego wyglądu.
Wzniesione budynki pozwoliły na utrwalenie układu przestrzennego dawnego założenia pałacowo-parkowego.

W XXI wieku przeprowadzono prace budowlano-konserwatorskie, w tym renowację i adaptację części obiektu na cele kulturalne i edukacyjne, poprawiając ich dostępność architektoniczną.
Pałac w Kozicach – czy można zwiedzać?
Pałac w Kozienicach pełni funkcje użyteczności publicznej – mieszczą się w nim urzędy. Wnętrza można oglądać w godzinach pracy urzędów – są to wnętrza współczesne, nie oddają ani układu przestrzennego ani stylu dawnego pałacu.
Jedyna zachowana zabytkowa oficyna stała się siedzibą Muzeum Regionalnego w Kozienicach im. prof. T. Mikockiego. Muzeum prezentuje wystawy stałe o charakterze etnograficznym oraz różnorodne wystawy czasowe. Zwiedzanie jest płatne.
Literatura:
- Królikowski Lech, 2019, Ziemia Obiecana moskiewskich czynowników
- Woźny Michał, 2024, 18 września 1939 r. – Pałac płonie! Nowe światło i źródła dotyczące podpalenia kozienickiego pałacu [w:] Ziemia Kozienicka, 40, 19-42
- Jelonkiewicz-Chęć Agnieszka, 2000, Architektura pałacowo-ogrodowa w Kozienicach na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Studia z architektury nowoczesnej, vol. 1
- Wojakowski Józef, Biblioteka kozienicka Stanisława Augusta
- Bohdziewicz P., 1938/39, Francesco Placidi architekt , [w:] Prace i materiały sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki TPN w Wilnie
- Kluz Paulina, Skrabski Józef, 2023, Francesco Placidi and Ludwig Ladislaus. On architect and sculptor partnership in the 1740s and 1750s, [w:] Folia Historica Cracoviensia, vol. 29, s. 121-167
- Bohdziewicz Piotr, 1938/1939, Francesco Placidi, architekt Włoch XVIII stulecia w Polsce i związki jego sztuki z barokiem wileńskim w świetle nowych danych archiwalnych i metody analitycznej, [w:] Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historji Sztuki, t. 3, s. 219–256