Gmina Borkowice – powiat przysuski
Borkowice
- data powstania: 1829-45 r.
- materiał: kamienno-ceglany
- status zabytku: tak
- adres: ul. ks. Jana Wiśniewskiego 13
Kościół wybudowany w 1. poł. XIX w. zastąpił wcześniej istniejącą świątynię. Powstał z funduszy przekazanych przez Katarzynę Małachowską i jej syna Onufrego (ówczesnych właścicieli Borkowic). Projekt wykonał Franciszek Maria Lanci.
Jest to budowla utrzymana w stylu neogotyckim, z charakterystyczną fasadą frontową zwieńczoną blankami.
W wnętrzu znajduje się wykonana w XVII w. z ołowiu figura św. Antoniego. Więcej o historii powstania tej rzeźby – tutaj.
Przed kościołem tablice pamiątkowe, w tym obelisk poświęcony wieloletniemu proboszczowi tej parafii – księdzu Janowi Wiśniewskiemu.
- data powstania: XIX w.
- status zabytku: tak
- adres: przy drodze do Przysuchy
Cmentarz ogrodzony, położony na wzniesieniu. Zachowały się na nim nagrobki z pocz. XX w. Istnieje do dziś murowana kaplica rodziny Dembińskich – dawnych właścicieli okolicznych dóbr. Na cmentarzu pochowany jest ks. Jan Wiśniewski – regionalista, historyk, proboszcz tutejszej parafii.
Gmina Gielniów – powiat przysuski
Gielniów
- data powstania: XIX w.
- status zabytku: tak
- ul. Opoczyńska 2, Gielniów
Parafia w Gielniowie została ustanowiona w XV w. Tutejszy kościół ufundował prawdopodobnie Mściwoj (Mszczuj). W 1. poł. XVII w. okolicę dotknęła zaraza. Wtedy mieszkańcy zwrócili się o wstawiennictwo do błogosławionego Ładysława (Władysława) z Gielniowa, które ponoć poskutkowało i epidemia zakończyła się.
Stojący do dziś w Gielniowie kościół został wzniesiony w latach 1861-66. To budowla murowana, otynkowana, z jedną wieżą frontową, zwieńczającą wejście.
Parafia posiada dwa kościoły filialne w miejscowościach: Mechlin (tu znajduje się obraz Matki Boskiej z XVII w.) i Rożek.
- data powstania: pocz. XVIII w.
- status zabytku: tak
- ul. Piłsudskiego 6, Gielniów
Kaplica wzniesiona została w miejscu urodzenia Marcina, późniejszego błogosławionego Władysława z Gielniowa. Istniała już zapewne w 1706 r.
Kapliczka murowana, otynkowana, przykryta dwuspadowym dachem. Do frontu filary.
W pobliżu kapliczki stoi pomnik błogosławionego.
- data powstania: XIX w.
- status zabytku: tak
- ul. Opoczyńska 47, Gielniów
Cmentarz w Gielniowie zlokalizowany jest w zachodniej części miejscowości. Zachowały się na nim nieliczne nagrobki z pocz. XX w. W większości kamienne, niektóre z żeliwnymi elementami np. ogrodzeniami.
Na nekropolii znajduje się zbiorowa mogiła żołnierzy Armii Krajowej oraz Wojska Polskiego poległych w czasie II wojny światowej (1939 i 1944 r.).
Bieliny Opoczyńskie
- data powstania: XVIII w.
- status zabytku: tak
- Bieliny 2
Kościół w Bielinach powstał na pocz. XVI w. W 1780 r. wybudowano drewnianą świątynię, która istnieje do dziś. Na planie prostokątnym z węższym prezbiterium. Dach dwuspadowy, gontowy.
Do wyposażenia wnętrz należy zabytkowa, kamienna chrzcielnica. Nad wejściem współczesny prospekt organowy.
Literatura:
Klwów
- data powstania: pocz. XX w.
- status zabytku: tak
- ul. Opoczyńska 12, Klwów
Pierwszy kościół powstał w Klwowie w XV w. W poł. XV w. utworzono tu parafię. Współczesna świątynia została zbudowana w latach 1924-31 wg projektu Kazimierza Prokulskiego. Udało się zachować fragmenty wcześniejszej budowli m.in. prezbiterium, kaplic bocznych i zakrystii.
- data powstania: pocz. XIX w.
- status zabytku: tak
- ul. Południowa, Klwów
Cmentarz w Klwowie znajduje się w niewielkiej odległości na północy-zachód od kościoła. Otoczony jest murowanym ogrodzeniem. Na nekropolii zachowały się nagrobki z pocz. XX w.
Sady
- data powstania: XX w.
- status zabytku: tak
- Sady-Kolonia 71
Parafia w Sadach-Kolonii została erygowana w okresie międzywojennym. W tym czasie podjęto też starania o budowę kościoła. Projekt wykonał Stefan Szyller. Budowę skończono w 1926 r., a konsekracji dokonano w 1933 r.
Kościół budowany jest z cegły i piaskowca szydłowieckiego, ozdobiona charakterystycznymi białymi tynkowaniami, utrzymana w stylu neorenesansowym. Od frontu posiada wieżę.
Gmina Odrzywół – powiat przysuski
Łęgonice Małe
- data powstania: XVIII w.
- status zabytku: tak
- Łęgonice Małe 45
Katolicka świątynia istnieje w Łęgonicach od 1. poł. XV w. Zachowany do dzisiaj drewniany kościół powstał w latach 1765-1775. Według informacji ks. J. Wiśniewskiego, kościół ten wybudował hrabia Małachowski z Końskich, który w czasie polowania doprowadził do spalenia poprzedniej świątyni.
Obok stoi drewniana dzwonnica z pocz. XX w.
Odrzywół
- data powstania: pocz. XX w.
- status zabytku: tak
- ul. Kościelna 2, Odrzywół
Odrzywół (wówczas Wysokin) od XV w. posiadał prawa miejskie. Pierwsza świątynia powstała natomiast już w XIV w. W okresie reformacji pełniła funkcję zboru. Współczesny kościół powstał w latach 1898-1907 wg projektu Konstantego i Jarosława Wojciechowskich. To budowla ceglana, neogotycka. Posiada trzy nawy o układzie halowym. Fasada dwuwieżowa.
Przed świątynią pomniki Jana Pawła II i kardynała Wyszyńskiego.
- data powstania: pocz. XIX w.
- status zabytku: tak
- ul. Opoczyńska 9, Odrzywół
Cmentarz w Odrzywole znajduje się w zachodniej części miejscowości. Zachowały się na nim nagrobki z pocz. XX w. Istnieje tu także kwatera żołnierzy z czasów I wojny światowej, a także mogiły żołnierzy Wojska Polskiego Armii Prusy, którzy zginęli w 1939 r.
- data powstania: koniec XVIII w.
- status zabytku: tak
- ul. Opoczyńska 9, Odrzywół
Budynek plebanii znajduje się na wschód od kościoła. Wybudowany został z cegły na planie prostokąta litery L. Stropy drewniane. Dach łamany, polski przykryty blachą. Budynek 7-osiowy. W fasadzie frontowej ganek wsparty na dwóch kolumnach.
Ossa
- data powstania: koniec XVIII w.
- status zabytku: tak
- Ossa
Kaplica składa się z dwóch części. Południowa wybudowana na planie prostokąta, przykryta dwuspadowym dachem oraz północna na planie czworoboku z zaokrąglonymi narożami przykryta jest dachem czterospadowym zwieńczonym sygnaturką.
Na ścianie tablica pamiątkowa poświęcone Brykczyńskim (ówczesnym właścicielom majątku) którzy w czasie powstania w 1863 r., nie dopuścili do profanacji kaplicy.
Przed obiektem tablice pamiątkowe poświęcone ks. Janowi Zieji (1897-1991), który urodził się w Ossie.
Gmina Potworów – powiat przysuski
Potworów
- data powstania: 1861-80
- status zabytku: tak
- ul. Szkolna, Potworów
Budowę kościoła w Potworowie rozpoczął Stanisław Podkański w 1770 r. Pozostały po niej jedynie mury, które po niespełna 100 latach zostały rozebrane, by wznieść nowe. Nowa świątynia stanęła w 1861 r. Posiadała wówczas wieżę, której po zniszczeniach z czasów I wojny światowej, nie odbudowano.
- data powstania: XIX w.
- status zabytku: tak
- Potworów
Cmentarz parafialny znajduje się na wschód od kościoła. Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z XIX w. Istnieje zbiorowa mogiła żołnierzy Wojska Polskiego, którzy polegli w walce z okupantem w latach 1939-1945.
Miasto i gmina Przysucha – powiat przysuski
Przysucha
- data powstania: XVII w.
- status zabytku: tak
- ul. ks. Ściegiennego 5, Przysucha
Kościół został wzniesiony w miejscu wcześniejszej świątyni w latach 1780-86. Ufundowała go ówczesna właściciela majątku – Urszula z Morszytnów Dembińska.
Kościół murowany, utrzymany w stylu klasycystycznym. Front z dwiema wieżami i tympanonem wspartym na czterech kolumnach. Powyżej glob ziemski z oplatającym go wężem. Na szczycie kuli – kielich, symbol zwycięskiej walki z szatanem.
We wnętrzu wokół ołtarza okazała konstrukcja wsparta na sześciu kolumnach.
- data powstania: poł. XVIII w.
- status zabytku: tak
- ul. Grodzka, Przysucha
Przysuski cmentarz znajduje się na południe od kościoła. Cmentarz został założony w XVIII w. i z tego czasu pochodzą najstarsze zachowane nagrobki.
Znajduje się tu zbiorowa mogiła żołnierzy 23. Pułku Ułanów Grodzieńskich, którzy polegli we wrześniu 1939 r.
Zachowała się kaplica grobowa rodziny Płużańskich z 1869 r.
Początkowo na cmentarzu funkcjonowała oddzielna kwatera dla pochówków ewangelickich. Dziś zachowane płyt nagrobne są wmurowane w północnej części muru cmentarnego.
Literatura:
- data powstania: poł. XVIII w.
- status zabytku: tak
- ul. Grodzka, Przysucha
Przysuska synagoga jest jedną z dwóch zachowanych w regionie (druga, znacznie mniejsza i zaniedbana znajduje się w Ciepielowie). Powstała w XVIII w. w stylu późnobarokowym. We wnętrzu zachowany został układ architektoniczny.
W XVIII w. Przysucha była ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Mieszkali tu cadykowie: Abraham z Przysuchy, Jakub Izaak Rabinowicz (Święty Żyd z Przysuchy) i Symcha Binem.
- data powstania: poł. XVIII w.
- status zabytku: tak
- ul. Cmentarna, Przysucha
Cmentarz żydowski w Przysusze został założony w 1745 r. Dziś pozostały na nim nieliczne fragmenty macew oraz wybudowane w 2. poł. XX w. ohele, w których złożono szczątki przysyskich przywódców ruchu chasydzkiego.
Ruski Bród
- data powstania: XX w.
- status zabytku: tak
- ul. Główna 34, Ruski Bród
Kościół w Ruskim Brodzie powstał z inicjatywy ks. Jana Wiśniewskiego, proboszcza parafii Borkowice. Budowę ukończono w 1926 r. W latach 1928-30 budowlę drewnianą zastąpiono murowaną.
Prosta, jednonawowa bryła, z dwiema wieżyczkami od frontu oraz zaokrąglanym prezbiterium. Dach dwuspadowy blaszany. Wnętrze z bardzo skromnym wystrojem.
Gmina Rusinów – powiat przysuski
Rusinów
- data powstania: XX w.
- status zabytku: nie
- ul. Opoczyńska 1, Rusinów
Rusinów należy do miejscowości, które powstały w średniowieczu. W XVI w. należał do parafii Smogorzów. W XVIII w. istniała tu kaplica dworska. Pierwszy kościół wzniesiono w okresie międzywojennym. Drewniana budowla pełniła swoją funkcję do 1999 r. W 1985 r. rozpoczęła się budowa nowej świątyni wg projektu Marka Stanika, Ryszarda Dudy i Krzysztofa Anioła.
- data powstania: XX w.
- status zabytku: nie
- ul. zakościele 1, Rusinów
Cmentarz w Rusinowie został założony w 1926 r. Zlokalizowano go na południowy-wschód od kościoła, przy drodze Rusinów – Smogorzów.
Gmina Skrzyńsko – powiat przysuski
Skrzyńsko
- data powstania: XVIII w.
- status zabytku: tak
- Pl. św. Marka 26, Skrzyńsko
Pierwszy kościół w Skrzyńsku istniał już w XII w. Związany był z fundacjami Piotra Dunin Włostowica, dzięki któremu do świątyni trafiła także obraz Matki Boskiej, później słynący łaskami.
Obecna świątynia powstała w latach 1760-68 z fundacji Karola Szydłowieckiego. Zachowała cechy stylu barokowego. Font zwieńczony jest dwiema wieżami.
Obraz gotycki, namalowany na desce, należy do przedstawień zwanych Madonnami Piekarskimi (wizerunek w Piekarach Śląskich). W XIX w. nazywano go „Cudownym Obrazem Matki Boskiej Staroskrzyńskiej”. W latach 90. XX w. pod warstwą farb gotyckich odkryto starsze malunki, zapewne z XII w. W 1998 r. obraz został koronowany, a po kradzieży i odzyskaniu – rekoronowany.
Wokół kościoła wybudowano Polską Drogę Krzyżową.
Literatura:
- data powstania: XVIII w.
- status zabytku: tak
- Skrzyńsko
Cmentarz w Skrzyńsku położony jest na zachód od kościoła, na wzgórzu z widokiem na Garb Gielniowski. Zachowały się tu nagrobki z XIX w., a także kaplica grobowa rodziny Dębińskich.
Smogorzów
- data powstania: XVII w.
- status zabytku: tak
- ul. Królowej Jadwigi 6, Smogorzów
W tej niezwykle wiekowej miejscowości, pierwszy kościół zbudowano w XIV w. Obecny powstał w XVII, a przebudowany został w XX w. Świątynia na planie krzyża z dużymi kaplicami. Wnętrza dekorowane polichromiami.
Na terenie parafii działa Dom Generalny Zgromadzenia Sióstr Służek Najświętszej Marii Panny Niepokalanej.
- data powstania XIX w.
- status zabytku: tak
- Smogorzów
Niełatwo trafić na smogorzowski cmentarz, położony na południe od kościoła. Założony w 1832 r. został wpisany do rejestru zabytków. Otoczony jest murem z 1. poł. XX w. Na cmentarzu znajduje się mogiła żołnierzy Wojska Polskiego poległych w 1939 r., a także kwatera Sióstr Służek NMP.
Gmina Wieniawa – powiat przysuski
Wieniawa
- data powstania: XVI w.
- status zabytku: tak
- ul. Kasztanowa 1, Wieniawa
Pierwszy kościół powstał na terenie wsi w XIII w. W XIV w. powstała świątynia murowana. W 1510 r. dokonano przebudowy w stylu renesansowym. Z początków XVI w. pochodzi najcenniejszy element wyposażenia świątyni – renesansowy ołtarz.
Poliptyk wieniawski to dzieło sztuki malarskiej i rzeźbiarskiej, które powstało w jednym z warsztatów krakowskich. Otwarty poliptyk przedstawia sceny z życia i męczeństwa św. Stanisława (płaskorzeźby). A w półokrągłym zwieńczeniu – Matkę Boską z Jezusem i św. Annę. Po zamknięciu ołtarza widoczne są malarskie przedstawienia scen męki Jezusa Chrystusa.
- data powstania: XIX w.
- status zabytku: tak
- Wieniawa
Cmentarz znajduje się na wschód od kościoła. Zachowały się na nim zarówno nagrobki kamienne jak i żeliwne.
Skrzynno
- data powstania: XVII w.
- status zabytku: tak
- ul. Radomska 7, Skrzynno
Skrzynno należy do najstarszych miejscowości w regionie. W XII w. było siedzibą kasztelanii, na początku XIV w. uzyskało praw miejskie.
Pierwszy kościół powstał tu już z XI w. Parafię erygowano w XIV w. Zachowana do naszych czasów świątynia powstała w latach 1626-38. Wzniesiona została z kamienia. Posiada trzy nawy o układzie bazylikowym. Prezbiterium zaokrąglane, węższe od nawy głównej.
We wnętrzu obraz Matki Boskiej z XVI w., stiukowe dekoracje sklepień, gotyckie kropielnice. W kaplicy Przemienienia Pańskiego – gotycka rzeźba Matki Boskiej, zaliczana do tzw. Pięknych Madonn, która była zapewne przedmiotem kultu.
Literatura:
- Flejszer Barbara, Gotycka rzeźba ze Skrzynna w gronie polskich Pięknych Madonn, Roczniki Humanistyczne, t. XXVIII, z. 4, 1980.
- data powstania: XVI w.
- status zabytku: tak
- Skrzynno
Cmentarz znajduje się na zachód od kościoła, po lewej stronie drogi Radom – Przysucha. Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z XIX w.